Азық-түлік дағдарысы мен сапалы азық-түлік жетіспеушілігі қазір COVID-19 пандемиясының басты салдары ретінде қарастырылуда. ДДСҰ мен ДСҰ сарапшылары ғана емес, Қытай сияқты әлемдік державалардың көшбасшылары дабыл қағуда. Олардың айтуынша, азық-түлік саудасына шектеу қою шаралары елеулі тәуекелдерге алып келеді. Сондықтан ауыл шаруашылығы саласы қазір tech-индустриядан кем емес инвесторларды тартуда. Қазақстан локдаун кезеңінде азық-түлік дағдарысына жол бермеді, алайда бірінші кезекте қажетті тауарлар мен импорттық тауарлар бағасының өсуі жаңа тәсілдерді енгізуді және экономиканы әртараптандыруды талап етеді.
Біз инвестициялық банкир, Оксфорд университетінің Said бизнес-мектебінің лекторы және “Қазақстанның даму банкі” АҚ (ҚДБ, “Бәйтерек” холдингінің “еншілесі”) тәуелсіз директоры Марсия Элизабет Фавалемен жаңа экономикалық сын-қатерлер, инвестициялық тартымдылық және COVID-19 дәуірінде Қазақстанның елдік брендін дамыту туралы әңгімелестік.
Cіздің ойыңызша, Қазақстанда cалалардың қайсысы инвестиция салуда ең перспективалы болып табылады?
- Менің ойымша, ауыл шаруашылығы — Қазақстанның жаңа «қара алтыны». Қазақстанның аумағы үлкен, кейбір өңірлердегі климаттың қатал болуына қарамастан. Біз ауыл шаруашылығына — агротехникаға, агротауарларға, технологияларға инвестиция салуға тиіспіз. Дәл осы ауыл шаруашылығы мен технологиялардың түйіскен жерінде. Ауылшаруашылық инновацияларына қаражат сала бастаған Бразилияны еске түсірейік. Олар қазір агроэлектрониканың көшбасшыларына айналды, ал Бразилияның жеке компаниялары қазір Америка мен Еуропадағы мемлекеттік компанияларды сатып алуға жеткілікті ақшаға ие.
Азық-түлік қауіпсіздігінің маңызы зор. Агротехникаға негізделген орнықты ауыл шаруашылығы туралы ойлау маңызды. Қазақстанда жақсы білімі мен тәжірибесі бар адамдар көп. Егер ақша мен уақытты технологияларды әзірлеуге жұмсасаңыз, сіз әлемдік компаниялардың серіктесі болатыныңызға және ел өз экономикасының екінші тынысын алар еді деп сенемін.
Сіз инвестиция тарту призмасы арқылы елдік брендті дамыту мәселесінің маңыздылығын бірнеше рет көтердіңіз. Пандемия кезінде және одан кейін тәсілдер өзгере ме?
- COVID пандемиясына дейін немесе одан кейін болсын ұлттық брендингтің немесе елдік брендингтің идеясы бірдей. Шетелдіктер де, азаматтардың өздері де ел туралы оң түсінікке ие болуы тиіс. Бұл жерде бірнеше құрамдас бөлік маңызды: инвестициялар, адами капитал, өндіруге қабілеттілік.
Пандемия мен оның ел имиджіне әсеріне келетін болсақ, кейбір елдердің тәжірибесі көрсеткендей, үкіметтер ғылыми зерттеулерге негізделген ұсыныстарды ұстануы керек, болып жатқан оқиғалардың әсерін жоққа шығармауы керек, қазіргі мәселелерді жасырмай, оларды шешуі керек.
Мысалы, дәрігерлер жетіспейді, дәрі-дәрмектер жетіспейді — оларды алайық, қарқынды терапия үшін төсектер жетіспейді — жақсы, мәселені қалай шеше аламыз? Әрекет ету керек. Меніңше, пандемия жағдайында ең маңыздысы — бұл пандемияны шектеу немесе оны ғылымға негізделген іс-әрекеттердің көмегімен, теріске шығарусыз, карантинді әлсіретпей-ақ барынша азайту, сіз адамдарға инвестиция салғанда, оларға қамқорлық көрсеткенде экономика қалпына келеді.
Сонымен қатар, үкімет ашық түрде «иә, бұл шындық, бізде дәрігерлер жетіспейді, бірақ біз бұл мәселені шешу үшін не жасалып жатқанын айтып береміз» деп хабарлауы тиіс. Бұл ретте халық үкіметтің қандай шаралар қолданып жатқанын көре алады.
Осылайша, ұлттық брендингтің бір бөлігі жаңа платформалар мен байланыс нысандарынан бас тартпау, керісінше, олардың көмегімен өз аудиториясымен қалай тиімді жақындасу керектігін ойлай білу болып табылады. Сондықтан, сізде адамдарды ұстап тұратын технологиялар болса, сіз ең маңызды нәрселердің бірі — ақпаратты дұрыс беру стилін бақылайсыз. Сізде деректерді сапалы берусіз ешқандай брендинг болуы мүмкін емес. Мұның бәрінде шынайы болудың және ақпаратты бұрмалаудан қорғаудың маңызы зор, ал бұл адамдар бастапқы көзден кез келген ақпаратты таба алатын кезде мүмкін болады. Тек осы жағдайда ғана халық билікке сенеді, шетелдік инвесторлар жүйенің ашықтығын көреді, ал бұл елдің имиджін жақсартады.
Сіз 5 жылдан бері Даму банкінің тәуелсіз директоры болдыңыз, оның инвестиция тарту мен ел экономикасындағы рөлі қандай?
- Даму банкінің рөлі өте маңызды және ол өз функцияларын табысты орындайды. ҚДБ мемлекеттік мандат астындағы салаларды қолдай отырып, өзінің қаржыландыруын ұсына отырып, ішкі нарыққа әсер етіп қана қоймайды. Сондай-ақ, ол брендингті қалыптастыратын флагман болып табылады, себебі біз көрсетіп отырғанның бәрін шетелдік инвесторлар көріп отыр.
Өздеріңіз білетіндей, ҚДБ облигацияларды сәтті шығарады. Шын мәнінде, ол елдің корпоративтік секторын облигациялар нарығына әкелді. Мен корпоративтік облигацияларды зерттеу бөлімінің басшысы және басқарушы директор болған UBS-те біз бірінші еурооблигацияларды (ҚДБ) халықаралық капитал нарығына шығардық. Жақында ҚДБ теңгемен облигациялар шығарды, бұл шетелдік инвесторлардың қызығушылығын тудырды. Тағы да банк Қазақстан үшін халықаралық бағдар жасады. Егер ҚДБ халықаралық деңгейде мықты инвестициялық бейінді пайдаланбаса, бұл шығарылымдар табысты болмас еді. Мен екі науқанға да қатысқанымды мақтан тұтамын.
Үкімет салаларды ілгерілетуге қосымша жасауы тиіс ең маңызды істердің бірі — ҚДБ сияқты мекемелердің инвестициялық тәжірибесіне құлақ асу. Олар ел экономикасына инвестиция тартудың алдыңғы қатарында. Директорлар кеңесінде жұмыс істеген уақытта мен жобаларды талдаудың жоғары деңгейін байқадым. Сондықтан үкімет ҚДБ сарапшыларының салалар туралы пікірін тыңдауы қажет — қай сала жұмыс істейді, қайсысы жұмыс істемейді.
Жоғарыда айтылғандардың бәрін қорытындылай келе, Қазақстанның брендімен мұнай мен газ өндіру салалары байланыстырады деп айта аламын. Олардың пікірінше, инвесторлар әрқашан ең төменгі тәуекелмен кірістілігі ең жоғары салаларды қарайды. Қазақстанда жергілікті және шетелдік инвесторларды қызықтыру үшін басқа салаларды дамытуға жағдай жасай бастау қажет. Егер біз әртараптандырылған, тұрақты экономиканы қаласақ, онда басқа салаларды дамыту керек және бұл инвестициялардың өсуіне көмектесуі тиіс.
Біз жергілікті бизнестің өсуіне көмектесуіміз керек. Біз адамдардың пікірін өзгерте отырып, олар Қазақстаннан өндірілетін тауарларды Қазақстаннан сатып алатындай етіп өзгертуіміз керек. Ел жергілікті бизнестің мүдделерін ынталандырып, тағы да отандық инвесторларды Қазақстанға инвестиция салуға шақыруы керек, елден кетіп қалмауы немесе басқа елдерге инвестиция салуы керек.
Ішкі дамуды ынталандыратын жеке бизнеске инвестициялар неғұрлым тұрақты экономика құрады деп ойлаймын. Өзгерістерге салынған инвестициялар белгілі бір шенеуніктің басынан өте алады, олар басқару жүйесін өзгертеді, сондықтан стандарттарды өзгерту және жақсарту бойынша жұмыс істеу маңызды. Егер сіз өзіңіздің ішкі адами капиталыңызға, бұрыннан бар ішкі ресурстарға басымдық бермесеңіз, тұрақты экономиканы дамыта алмайсыз. Егер ол сізге қажет болмаса, шетелдік инвесторға не үшін қажет болады?