АҚШ әкімшілігі Қытай билігінің ҚХР Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында (ШҰАА) тұратын ұйғырларға қатысты әрекетін геноцид деп тану мүмкіндігін қарастыруда.
Ұйғыр геноцидін тану туралы мәселені ведомствоаралық талқылау бастапқы кезеңде. Оған Мемлекеттік департаменттің, Ішкі қауіпсіздік министрлігінің және Ақ үй жанындағы Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің (ҰҚК) өкілдері қатысуда. Басылымның мәліметінше, егер олар «геноцид» терминін қолдануда келісімге қол жеткізбесе, АҚШ әкімшілігі Қытай билігін ШҰАА «адамгершілікке қарсы қылмыс» немесе «этникалық тазалау» деп айыптайды. Соңғы айларда құқық қорғаушылар мен АҚШ Конгресінің мүшелері үкіметке бірнеше рет ШҰАА жағдайды геноцид деп тануды сұрады. Басылым атап өткендей, бұл қадам Пекинмен қарым-қатынастағы шиеленісті күрт шиеленістіруі мүмкін.
Газет геноцидті тану туралы халықаралық мәлімдемелер қандай да бір елде өте сирек кездесетінін, құқықтық және саяси тұрғыдан проблемалы екенін түсіндіреді. Бұған дейін АҚШ-тың лауазымды тұлғалары мұндай мәлімдемелерден аулақ болуға тырысқан болатын, себебі теориялық тұрғыдан халықаралық құқық Вашингтонды жағдайға араласуға мәжбүр етер еді, деп хабарлайды ТАСС. Бұл экономикалық қысым немесе тіпті әскери араласу туралы болуы мүмкін.
Бұған дейін АҚШ президенті Барак Обаманың әкімшілігі «Ислам мемлекеті» жауынгерлерінің Ирақ пен Сириядағы христиандар мен езидтерге қатысты әрекеттерін геноцид деп саралаған болатын. Бірақ, Мьянмадағы рохинджаның осындай қуғынға ұшырауы Дональд Трамп әкімшілігінің этникалық тазалығы ретінде сараланды.
Мемлекеттік департаментте ШҰАА қалыптасқан ахуалды талқылау туралы ақпаратты растап, жоққа шығарған жоқ.
«Біз Қытай Халық Республикасын Шыңжаңдағы адам құқықтарының бұзылуын тоқтатуға итермелеу үшін бар күш-жігерімізді жұмсаймыз (АҚШ ШҰАА-ны осылай атайды- мыс. ТАСС). Біз түрлі шараларды үнемі бағалап отырамыз «, — деді американдық сыртқы саясат ведомствосының өкілі. — Біз потенциалды шараларға түсініктеме бермейміз «.
Тамыз айының басында Қытай АҚШ-ты бір қытайлық кәсіпорын мен оның басшылығының екі мүшесіне ШҰАА-дағы адам құқықтарын бұзғаны үшін санкцияларды алып тастауға шақырды. ҚХР Сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Ван Вэньбинь атап өткендей, олай болмаған жағдайда қытай тарапы «қатаң» қарсы шаралар қабылдайды. Оның айтуынша, Шыңжаңда болып жатқан жағдайлар «Қытайдың ішкі ісі болып табылады».
31 шілдеде АҚШ қаржы министрлігі «Магнитскийдің жаһандық актісіне» сәйкес Шыңжаң өндірістік-құрылыс корпусына және оның басшылығының екі мүшесіне адам құқықтарын бұзғаны үшін санкция енгізді. АҚШ билігі бас лицензияны ұзартты, оған сәйкес 30 қыркүйекке дейін шетелдік жеке және заңды тұлғалар барлық келісімдерді аяқтап, қытайлық компаниямен кез келген ынтымақтастықты тоқтатуы тиіс.
Бұған дейін АҚШ сауда министрлігі ҚХР-дың 11 компаниясының ШҰАА-да адам құқықтарын бұзуға қатысы бар екені туралы хабардар етті. Өткен жылдың қазан және маусым айларында Вашингтон аталған тізімге тағы 37 ұйым кіргенін жариялады, олардың деректері бойынша олар осы өңірде тұратын азшылық ұлттардың құқықтарының бұзылуымен байланысты.
Қытайдың солтүстік-батысында орналасқан ШҰАА көптеген ұлттық азшылықтардың бірі — ұйғырлар мекендеген, олардың көпшілігі ислам дінін ұстанады. ҚХР билігінің мәліметінше, Шыңжаңда халықаралық террористік исламшыл астыртын әрекеттерге байланысты сепаратистік топтар жұмыс істейді.
2018 жылдың тамыз айында БҰҰ-ның Адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары басқармасының өкілдері түзеу лагерлерінде 1 млн-ға дейін ұйғыр «заңға қайшы ұсталуы мүмкін» деген «объективті деректер» келіп түскенін мәлімдеді. БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі жоғарғы комиссары Мишель Бачелет осы өңірге бақылаушыларды жіберуді ұсынып, онда қалыптасқан жағдайға алаңдаушылық білдірді.
Қытай билігі бұған дейін Шыңжаңда пенитенциарлық мекемелердің ауқымды желісін құру туралы ақпаратты бірнеше рет жоққа шығарды. 2018 жылдың соңында олар өңірде «білім беру және кәсіптік даярлау орталықтары» жұмыс істейтінін хабарлады. Қытай ресми өкілдердің мәлімдеуінше, онда «терроризм мен экстремизм идеяларының ықпалына түскен тұлғалар» бар, олар қытай тілін, жазу негіздерін, коммуникативтік дағдылар мен ҚХР заңнамасының негіздерін үйретеді. Бұл орталықтардағы адамдардың нақты санын ел билігі айтпайды.
Ұйғыр құқық қорғау ұйымдарының хабарлауынша, бұл этникалық азшылық өкілдерін Қытай билігі азаптап, әйелдерді мәжбүрлеп стерильдеп, түсік жасатуға мәжбүрлейді. Ұйғырларды ислам дінінен бас тартып, Қытай коммунистік партиясының ұрандарын айтуға мәжбүрлейді. Ұйғырларға қатысты жаппай бақылау технологиялары да қолданылады.
Әлемдегі өсіп келе жатқан қытайлық ықпалға қарсы тұруы Дональд Трамптың АҚШ президенті лауазымына қайта сайлануының маңызды құрамдас бөлігіне айналды. Бірақ осы уақытқа дейін негізгі сын ағымы экономикалық мәселелерге қатысты болды, ал Қытай тарапынан адам құқықтарының бұзылуы АҚШ президенті тарапынан сирек айтылды. Мысалы, ол Пекиннің ықпалына түсіп, саяси дербестігін жоғалтып отырған Гонконгтағы қуғын-сүргін жағдайларына айналып өтті.
Бірақ, президенттік сайлауда Трамптың қарсыласы Джо Байден жеңіске жеткен жағдайда, АҚШ-тың Қытайға қатысты бағыты бұрынғыдай болып қалады. «Қытайдың миллионға жуық ұйғыр мұсылмандарын интернациялауы бүгінде әлемдегі адам құқықтарының ең өрескел бұзылуының бірі болып табылады», — деп жазды Джо Байден Twitter микроблогында 2019 жылдың қараша айында.
Оның сайлауалды науқанындағы Байденнің көмекшісі Эндрю Бейтс «ҚХР авторитарлық үкіметі тарапынан ұйғырлар ұшыраған қуғын-сүргін геноцид болып табылады» деп мәлімдеді.
Егер Трамп әкімшілігі Джо Байден айтқандай, шын мәнінде «оны не деп атауға шешім қабылдаса», оған Қытайға қарсы шара қолдануға тура келеді, деп есептейді Бейтс. Оның айтуынша, Трамп «ұйғырларға деген осындай сұмдық қарым-қатынас үшін кешірім сұрауы керек».