Неліктен 1991 жылғы референдум КСРО-ны сақтап қала алмады

1991 жылы 17 наурызда Кеңес Одағын сақтау туралы референдум өтті, елдің бірлігін жақтаушылар жеңіске жетті, бірақ бұған қарамастан КСРО-ның күйреу процесін тоқтату мүмкін болмады.

Референдумға қатысушылардың 76%-дан астамы КСРО-ның тең құқылы егеменді республикалардың жаңарған федерациясы ретінде сақтап қалуды қолдады. Алайда, сарапшылардың айтуынша, кеңестік республикалардың саяси элиталары қарапайым халықтың қалауына құлақ аспаған, және бір жыл өтер-өтпес уақыттан кейін ел ыдырады.

Тарихшылардың айтуынша, КСРО-ның ыдырау процесі 1980-шы жылдардың соңында басталған, ол кезде бірнеше республикадп наразылық акциялары және ұлтаралық қақтығыстар орын алған, онымен кеңес билігі ештеңе істей алмаған. Көп ұзамай Балтық жағалауы республикалары, сондай-ақ Грузия, Армения және Молдавия Кеңес Одағының құрамынан шығуға ниеттенді. 1990 — 1991 жылдары билік басына ұлтшыл күштер келді, олар жалпы одақтық бюджетке салық төлеуден бас тартып, жергілікті экономикаларға бақылау орнатты. Бұл оқиғалар «егемендік шеруі» деп аталды.

Сарапшылардың айтуынша, кейбір жағдайларда тәуелсіздікке қол жеткізуді қолдағандарға қарсы күштік құрылымдарды, атап айтқанда, ОМОН, ішкі әскерлер мен әскер бөлімдері пайдаланылды, бірақ елдің бірінші тұлғалары бұл үшін жауапкершілікті мойнына алмауға тырысты.

Саяси процесті басқарылатын арнаға қайтаруға тырысқан кеңес билігі мемлекетті реформалауды бастады. 1990 жылғы 3 желтоқсанда КСРО халық депутаттарының съезі «Жаңа Одақтық шарттың жалпы тұжырымдамасы және оны жасасу тәртібі туралы» қаулы қабылдады.

Реформалар процесін заңдастыру мақсатында кеңес билігі ел тарихындағы алғашқы бүкілодақтық референдумды бастауға және КСРО-ны «қандай да болсын ұлт адамының құқықтары мен бостандықтарына толық дәрежеде кепілдік берілетін, тең құқылы егеменді республикалардың жаңарған федерациясы ретінде» сақтау қажеттігі туралы мәселені ресми түрде талқылауға шешім қабылдады.

1990 жылы 24 желтоқсанда КСРО халық депутаттарының IV съезі «Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы туралы мәселе бойынша КСРО референдумын өткізу туралы» қаулы қабылдады. Оған қатысқан 1665 делегаттың 1816-і дауыс берді. Осы шешімді іске асыру мақсатында 1991 жылғы 16 қаңтарда КСРО Жоғарғы Кеңесі «Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын сақтау мәселесі бойынша КСРО референдумын өткізуді ұйымдастыру және қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы» қаулы қабылдады.

Орталықтандырылған референдум 15 одақтас республиканың 9-ында ғана өткізілді: РКФСР, Украина КСР, Беларусь КСР, Өзбекстан КСР, Әзірбайжан КСР, Қырғыз КСР, Тәжікстан КСР, Түрікменстан КСР және Қазақ КСР. Бұл ретте олардың бір бөлігінің билігі белгілі бір ескертпелер жасады.

Мәселен, Қазақ КСР-де сұрақтың тұжырымы өзгертілді. Республика тұрғындарынан: «Сіз КСР Одағын тең құқылы егеменді мемлекеттер одағы ретінде сақтау қажет деп есептейсіз бе? РКФСР-де референдумға республика президенті лауазымын енгізу туралы, ал УССР-де Украинаның мемлекеттік егемендігі туралы Декларация негізінде Украинаның кеңестік егеменді мемлекеттер одағының құрамына кіруіне келісім беру туралы мәселені қатар шығарды.

Референдумды орталықтандырылған ұйымдастырудан бас тартқан алты республикаға келетін болсақ, оларда дауыс беру жекелеген кәсіпорындар, әскери бөлімдер мен автономиялық құрылымдар деңгейінде өткізілді. Атап айтқанда, референдум Оңтүстік Осетия, Приднестровье және Гагаузияда өтті.

Референдум және оның салдары

1991 жылғы 17 наурызда КСРО-ның тағдыры туралы референдумға 148,5 млн-нан астам кеңес азаматтары — дауыс беру құқығы бар халықтың шамамен 80%-ы қатысты. Оның шамамен 113,5 млн-ы (76,4% -дан астамы) Кеңес Одағын сақтауды қолдаса, 32,3 млн-ға (21,7%-ға жуық) қарсы шықты.

КСРО-ны сақтап қалу идеясын кеңестік республикалардың дауыс беруге қатысқан орталықтандырылған тұрғындардың барлығы қолдады. Оны қолдау деңгейі УССР-дегі 70,2%-дан Түркіменстан КСР-дегі 97,9%-ға дейін ауытқып тұрды. Жалпы алғанда, РКФСР-дегі референдум нәтижелері жалпы одақтық референдумға сәйкес келді. КСРО-ны сақтап қалуға ресейліктердің 71,3%-дан астамы дауыс берді.

«1991 жылғы наурыз — КСРО мен РКФСР басшылығы арасындағы күрестегі ең өткір кезең. Бұл оқиғаның шарықтау шегі референдум болды», — деп атап өтті ММУ философия факультетінің доценті, ИНИОН РАН-ның жетекші ғылыми қызметкері Борис Межуев.

Оның айтуынша, 1991 жылғы 17 наурыздағы Ресей мен кеңес басшылығы арасындағы текетірестің нәтижесі екіұшты болды. Борис Ельцин одақтық орталықпен қарама-қайшылықты заңдастыруға мүмкіндік берген РКФСР президенті лауазымын енгізуге қол жеткізді.

Латвия, Эстония және Молдавияда республикалық биліктің орталықтандырылған референдум өткізуінен бас тартуына қарамастан, халықтың 20%-дан астамы кәсіпорындар мен әскери бөлімдерде ашылған учаскелерде дауыс беріп, Кеңес Одағының сақтап қалуын қолдады.

«Барлық қиындықтарға қарамастан учаскелер ашылып, дауыс беру өткізілді. Оған көптеген адамдар қатысты», — деді 1991 жылы Молдаван КСР-інде референдум ұйымдастыруға қатысқан Халықаралық гуманитарлық саяси зерттеулер институтының сарапшысы Владимир Брутер.

Борис Межуев атап өткендей, референдумда КСРО-ны сақтап қалу үшін дауыс берген адамдар Михаил Горбачевтен қандай да бір белсенді әрекеттер күткен, бірақ олай болмады. Керісінше, одақтық шарттың қолданысын тоқтатуды қолдаған күштермен ымыраға келу әрекеттері басталды.

1991 жылы 23 сәуірде референдум өткізген тоғыз одақтас республиканың басшылары жаңарған Одақты сақтау жөніндегі іс-қимыл бағдарламасы туралы бірлескен мәлімдеме қабылдады. 1991 жылғы көктемнен бастап жаңа одақтық шарттың жобасы бойынша жұмыстар Мәскеу маңындағы Ново-Огарево мемлекеттік резиденциясында жүргізілді. КСРО басшылығымен қатар бұл жұмысқа одақтас және автономды республикалардың басшылары да қатысты. Аталған консультациялардың нәтижесінде одақтық биліктің шарт жобасындағы өкілеттіктері түбегейлі азайтылды.

Келіссөздер қорытындысы бойынша Егеменді мемлекеттер одағы деген атауға ие болған республикалардың жаңарған бірлестігін құру туралы шартқа қол қою 1991 жылғы 20 тамызда орын алу тиіс болды. Бірақ КСРО-ның вице-президенті Геннадий Янаев бастаған кеңес басшыларының тобы Кеңес Одағын түбегейлі реформалауға қарсы шықты. 18 тамызда олар Фороста демалыста болған КСРО президенті Михаил Горбачевті елге төтенше жағдай енгізуге көндіруге тырысты, бірақ ол бас тартты.

Дәл сол күні Мәскеуде КСРО Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитет құрылды, ал 19 тамызда Кеңес Одағының астанасына әскер кіргізілді. ТЖМК жақтастары КОКП ОК қолдауын ала алмады. 22 тамызда Михаил Горбачев Мәскеуге оралып, ТЖМК мүшелерінің көбі қамауға алынды.

Тарихшылардың айтуынша, 1991 жылғы тамыздан бастап КСРО-да центрифугалық үрдістер күшейді. Күзде Кеңес Одағын конфедерацияға айналдыру туралы келіссөздер жүргізілді, бірақ олар сәтсіз аяқталды.

«Ешкімге ешқандай конфедерация қажет болған жоқ. Мұндай келісімге келу үшін тараптардың мүмкіндіктері әр түрлі болды», — деп мәлімдеді Владимир Брутер.

8 желтоқсанда РКФСР, Белоруссия және Украина президенттері Тәуелсіз Мемлекеттер Одағын құру туралы Беловеж келісіміне қол қойды. 25 желтоқсанда Михаил Горбачев КСРО президенті ретінде өз қызметін аяқтағанын мәлімдеді, ал келесі күні КСРО Жоғарғы Кеңесінің Республикалар Кеңесі Кеңес Одағы өмір сүруін тоқтатты.

Саяси ақпарат орталығының директоры Алексей Мухиннің пікірінше, Кеңес Одағын сақтап қалуға болатын еді, бірақ олар өздерінің тар мүдделері байланысты партиялық элита мұны қаламады.

«Одақтық орталықтың экономикалық және саяси әлсіздігі референдум нәтижелерін жүзеге асыруға мүмкіндік бермеді. Уақыт жоғалтып алды. Элиталар КСРО-ның сақтап қалуын қолдаған қарапайым халықтың қалауына қарсы шықты», — деп атап өтті Борис Межуев.

РХДУ стратегиялық зерттеулер мен болжамдар институты директорының орынбасары, РФ Қоғамдық палатасының мүшесі Никита Данюк те КСРО-ның ыдырауы ел халқының қалауына сәйкес келмеді деп санайды.

«Екі нақты сценарий болды: «Қытай» жолы бойынша реформалар жүргізу немесе Балтық жағалауы мен Грузиясыз Кеңестік Егеменді Республикалар Одағын құру. Өйткені 1991 жылғы көктемде адамдар бір елде, бір шаңырақтың астында тұрғысы келетінін көрсетті. Бірақ тамыздан бастап КСРО-ның құлдырау үдерісі қайтымсыз сипат алды», — деп түйіндеді Никита Данюк.

Добавить комментарий