Дүниежүзілік банк пандемияның жаһандық ауқымдағы білім беру жүйелеріне тигізетін әсеріне көңіл көншітпейтін болжамдар жасап жатқаны белгілі. Мақалада ДБ Орталық Азиядағы білім беру мәселелері жөніндегі жетекші маманы Айша Вуда бұл дағдарыстың Қазақстан мен Орталық Азияның басқа елдері үшін қандай зардаптары болуы мүмкін деген пікір білдірді.
Дүниежүзілік банктің болжамынша, коронавирустық инфекция пандемиясы білім беру жүйесіне «жойқын соққы» жасайды, оның салдары «алдағы онжылдықтарда сезіледіі». Банктің есептеуінше, Орталық Азияда экономикалық шығындар кем дегенде 44 миллиард АҚШ долларын құрайды.
Неге өткізіп алған сабақтар жіберілген мүмкіндіктерге айналуы мүмкін? Сауаттылық пен функционалдық сауаттылық арасындағы айырмашылық неде және Қазақстанда неге үлкен мәселелер бар? Ағымдағы жағдайда білім беру жүйесін қалай жақсартуға болады? Осы және өзге де сұрақтарға Азаттыққа берген эксклюзивті сұхбатында Дүниежүзілік банктің Орталық Азиядағы білім беру мәселелері жөніндегі жетекші маманы Айша Вауда жауап берді.
ЖАБЫҚ МЕКТЕПТЕР = ЖІБЕРІЛГЕН МҮМКІНДІКТЕР МЕН ТАБЫСТАРДАҒЫ ШЫҒЫНДАР
Дүниежүзілік банк егер мектептер кем дегенде бес айға жабылса, бұл қазіргі балалардың болашақтағы табысына айтарлықтай әсер етуі мүмкін деп есептеді. Өткізіп алған оқуға мүмкіндігі Қазақстан мен Орталық Азияның басқа елдеріндегі балаларға қалай әсер ететінін айтып берсеңіз?
Кез келген адамның жұмысы, еңбек өтілі, табыстылығы, табыс деңгейі, қызметі бойынша алға жылжуы көбіне адамның өмір бойы алатын біліміне, дағдыларына байланысты. Осының негізі бастауыш оқу жылдарында қаланады: сіздің мектепке қанша жыл барғаныңыз сіздің табысыңыздың қандай болатынын және қандай жұмыс істейтініңізді анықтайды.
Орта есеппен алғанда, әрбір бала мектептер жабылмаса, жылдық табысынан 900 АҚШ долларын жоғалтады.
Оқудағы шығындарды бағалау кезінде біз 157 елді — бастауыш және орта мектептерде оқитын оқушыларды, сондай-ақ олар мектепте өткізіп алатын күндердің санына мән бердік. Біз үш сценарийді қарастырдық, егер мектептер үш айға, бес немесе жеті айға жабылса. Біздің есептеуімізше, бес айлық мектептер жабылған кезде халықтың үлесі қашықтықтан оқытудың түрлі түрлеріне қол жеткізе алатын болады, егер мектептер жабылмаса, әрбір бала орташа есеппен жылдық 900 АҚШ долларына жуық табысын жоғалтады. Содан кейін бұл [сома] олардың өмір сүру ұзақтығын ескере отырып қайта есептелді және әр оқушы үшін шамамен 16 мың АҚШ долларын құрады. 16 мың доллар, 900 доллар — шамалы сома болуы мүмкін. Бірақ жаһандық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл 10 триллион [АҚШ доллары] — бүгінде әлемдік ЖІӨ-нің оннан бірі.
Қазір Қазақстанда және Орталық Азияның басқа елдерінде жағдай қалай?
Қазақстанды қоса алғанда, Орталық Азияның барлық елдерінде [коронавирустық дағдарыс кезінде] қашықтықтан оқыту емес, оқуға шұғыл қолжетімділік берілгенін айтуға тиіспін. Қашықтықтан оқыту үшін оқу материалдарын әзірлеу, мамандандырылған модульдердің пилоттық нұсқасын іске қосу қажет. Мұғалімдер мен нұсқаушылар ақпараттың қандай көлемін беруге болатынын және осы уақыт ішінде [оқушылар] нені үйренетінін білу үшін сабақ уақытын есептеуі тиіс. COVID Орталық Азия мен әлемді тараған кезде мұндай жоспарлауға уақыт болған жоқ.
Айта кету керек, аймақтағы үкіметтер бұл мәселемен өте белсенді күресіп, әсіресе Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстанда білім беру қызметтерін жылдам ұсынуға тырысты. Оқудың негізгі тәсілі теледидар болды. Сонымен қатар, радио мен күндізгі оқу комбинациялары қолданылды.
Орталық Азияда ең үлкен мәселелердің бірі — осы шұғыл механизмдер арқылы оқыту мұғалімдермен кері байланыспен мүлдем үйлеспейді. Егер мен барлық 15 минуттық теледидарлық сабақтарды көрсем де, маған не үйретіп жатқанын түсіну үшін қажетті оқытушының қолдауына ие бола алмаймын. Математикадан үй тапсырмасын орындай алмауым мүмкін, себебі мен оны түсінбедім.
[Бұдан басқа], барлығы да шұғыл қашықтықтан оқытуға бірдей қол жеткізе алмады. Қазақстанда Интернетке және ноутбуктерге оқушылардың 70 пайызы, Тәжікстанда бір пайызы қолжетімді. Цифрлық сауаттылық пен мамандандырылған дағдылар да өте шектеулі. Интернеттің ену деңгейі ең жоғары Қазақстанда болғанымен, 2018 жылғы зерттеуге сәйкес, оқушылардың 54 пайызының білім беруде цифрлық технологияларды пайдалану үшін қажетті дағдылары жоқ.
ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТСЫЗДЫҚ
2018 жылы PISA (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының оқушыларын бағалау бағдарламасы — ред.) бағдарламасының нәтижелеріне зерттеу жүргізілді, оған сәйкес қазақстандық оқушылардың үштен екісі функционалдық сауаттылықтың төмен нәтижелерін көрсетті. Негізгі және функционалдық сауаттылық арасындағы айырмашылық неде? Бұл неге маңызды және бұл Қазақстандағы білім сапасы туралы не айтуы мүмкін?
Кәдімгі сауаттылық — бұл сіздің оқу мен жазу қабілетіңіз. Орталық Азиядағы адамдардың 99,5 пайызы — аздап аз, біразы — оқи және жаза алады, өйткені сіздерде стандартты білім беру жүйесі бар және барлығы мектепке барады. Функционалдық сауаттылық — бұл мүлдем басқа нәрсе. Бұл адамдардың қазіргі заманда тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін дағдылар мен қабілеттер жиынтығы: өз денсаулығына қатысты саналы таңдау қабілеті, азамат немесе тұтынушы ретінде өз құқықтары мен міндеттерін білу, сыни ойлау, фактілерді жарнамадан ажырата білу, жеке және кәсіби өсуді басқару. Бұл қазіргі әлемде даму үшін және табысқа жету үшін өте маңызды дағдылар.
ЭЫДҰ (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы — Ред.) бүкіл әлем бойынша 15 жастағы оқушыларға бағалау жүргізеді. Ол PISA бағасы деп аталады. Осылайша ұйым оқу, хат және ғылымдағы функционалдық сауаттылықты анықтайды.
Қазақстандық оқушылар [пәндерді] білім тестілерін өте жақсы орындады. Мысалы, 2018 жылғы топта математика және жаратылыстану ғылымдары бойынша нәтижелер көрсеткендей, оқушылардың айтарлықтай бөлігі оқуды меңгерудің ең төменгі деңгейіне және бастауыш мектептің математика негіздеріне — оқу бойынша шамамен 98 пайызға, математика бойынша 80 пайызға жетті. Олар оқу бағдарламасын түсінеді және оның шеңберінде алған білімдерін көрсете алады. Дегенмен балалардың үштен екісі, әсіресе 15 жастағы [оқушылар] орташа ұзындықтағы мәтінді түсінуге және онымен өзара іс-қимыл жасауға қабілетсіз. Бұл топты функционалдық сауатсыздық деп атайды. Деңгейі өте төмен, әсіресе ғылымда, бұл алаңдатарлық маңызды себеп. 2012 жылдан бастап 2018 жылға дейінгі кезеңде [функционалдық сауаттылық] көрсеткіштері төмендеді. Оның үстіне, әсіресе ғылым саласында айтарлықтай үлкен мөлшерде.
МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАР
Пандемия мүмкіндігі шектеулі балаларға, оқуда қиындық көретіндерге немесе құжаттары жоқ адамдарға, мысалы, босқындарға немесе мигранттарға қалай әсер етті?
Білім беру платформалары мүмкіндігі шектеулі, әсіресе зағип және естімейтін оқушылардың сабақтарына есептелген жоқ.
Орталық Азияда және COVID дейін оқу тең болмаған. Менің ойымша, жағдайы төмен отбасылардың балалары сияқты, мүмкіндігі шектеулі балалар да Орталық Азиядағы ең осал балалардың бірі болды. Олар біліммен, денсаулықпен, жыныспен, теңдікпен және әлеуметтік интеграциямен байланысты [оқу процесінен] алып тастаудың көптеген түрлеріне тап болды. Менің ойымша, министрліктер мен үкіметтер [Орталық Азия елдері] бұл балалардың оқу қажеттіліктерін қанағаттандыра алды. [Білім беру] платформалары мүмкіндігі шектеулі, әсіресе зағип және естімейтін оқушылардың сабақтарына есептелген жоқ.
Мұғалімдер тарапынан қолдау өте шектеулі болды, өйткені олар да әлеуметтік жағынан алшақтауға мәжбүр болды. Орталық Азиядағы инклюзивті білім беруді қолдаудың негізгі тәсілі теледидардағы ымдау тілі болды. Бақылаусыз балаға қандай да бір жеке көзқарассыз [мүмкіндігі шектеулі] ол нақты оқыту тұрғысынан ештеңе ала алмайды.
Менің ойымша, Орталық Азияда білім беруді қаржыландыруды ұлғайту және неғұрлым нақты бөлу қажет. Көптеген елдерде ақша ең алдымен мұғалімдердің жалақысына жұмсалады. Сәйкесінше, ауқым жоқ. Мен мұны дұрыс емес деп айтпаймын. Бірақ бүгінгі бюджетте қолайсыз жағдайдағы оқушыларды қолдау үшін қосымша бағдарламаларға мүмкіндік жоқ.
БІЛІМ ДЕҢГЕЙІН ТӨМЕНДЕТУ
Дүниежүзілік банк бүкіл әлемде кемінде жеті миллион бала пандемия салдарынан мектепті тастап кетеді деп есептеді. Орталық Азия үшін болжамдар қандай? Қауіп тобында кім бар?
Орталық Азия халқының едәуір бөлігі мектеп жасында. 24 жасқа толмаған адамдар халықтың 40-50 пайызын құрайды. Халықтың басым бөлігі бұл қауіпке ұшырайды. Біріншіден, бізде жас халықтың үлкен үлесі бар — бұл оқуда, [болашақта] табыста шығынға ұшырайтын COVID ұрпағы. Орталық Азия халқының пирамидасындағы келесі үлкен қабаты ата-аналар, қазіргі жұмысшылар. Олардың табысына, олардың әл-ауқатына, өлім-жітіміне қазіргі таңда мектепке баратын немесе кәсіптік немесе жоғары білім алуға ниет білдірген балалары туралы сөз болған кезде екі есе күшке ие болады.
Орталық Азияда бастауыш және орта мектептерде іс жүзінде әмбебап білім беру. Бірақ осы 11 жылдан кейін мектепте біз білім беру үдерісінен шығып қалғанын көруіміз мүмкін, себебі кейбіреулер кәсіптік немесе жоғары білім алу бойынша өз жоспарларын кейінге қалдыруды немесе олардан толық бас тартуды шешеді, өйткені олардың ақшсы жоқ, оларға өз отбасыларына қамқор болуы қажет. Жақсы оқымаған және артта қалған оқушылар да білімге деген қызығушылықтарын жоғалтқандықтан оқудан шыға алады. Енді олар жабық мектептердің бес айы мен жазғы демалыстың екі айын бастан өткерген соң, оларды білім беру жүйесіне қайта қызықтыру өте қиын болады.
Айтыңызшы, Қазақстанның білім беру жүйесінде қандай да бір оң тұстар, қандай да бір табыстар бар ма?
Қазақстанның шұғыл қашықтықтан оқытуды тез ұйымдастыра алуының өзі табыс болып табылады. Бұл оңай шаруа емес еді, бірақ үкімет шын мәнінде [бұл жүкті] өз мойнына алды, мен білім министрлігіне, білім министріне олардың шегінбегені үшін алғыс айтуым керек. Менің ойымша, білім министрлігі ата-аналармен сөйлесіп, олардың сөзіне құлақ асты. Мұны әлдеқайда жиі жасауға болар еді және коммуникация арналары неғұрлым ашық болар еді, бірақ олардың көктемгі демалыстан кейін «қалыпты» бір түрін сақтап қалғаны — бұл табыс.
Олар теледидар, радио тартты, күндізгі нұсқау берді. Қашықтықтан оқытуды ұйымдастырып, көптеген балаларға қолжетімділікті қалай жақсартуға болатынын білу үшін жеке қызмет көрсетушілермен сөйлестік. Сондықтан, менің ойымша, сіздердің министрліктеріңіздің жүрегі керекті жерде.
Бірдеңе қосқыңыз келе ме?
Бұл бүкіл әлемдегі күрделі, қорқынышты жағдай. Білім беру үшін жаһандық күйзеліс. Пандемияның әсері Орталық Азияда Еуропаға қарағанда әлдеқайда терең және ұзақ болуы мүмкін.
Экономикалық және әлеуметтік қалпына келтіру тұрғысынан әрбір ел үшін білім берудің басымдығы орасан зор мәнге ие болады. Мен білім беру бюджеттері қысқартылмайды деп үміттенемін, оларды [керісінше] ұлғайтады деп үміттенемін. Өйткені, егер біз осы дағдарыстың әсерін жеңілдеткіміз келсе, бұл оқушыларды жеке оқыту, мұғалімдерді даярлауды жақсарту, инклюзивті білім беруді барынша қолдау, балалар кездескен теңсіздікті азайту есебінен жасалуы тиіс.
Менің ойымша, қазіргі таңда білім беру саласында жұмыс істейтін адамдар үшін керемет заман. Олар шын мәнінде тарихтың барысын өзгерте алады. Қазір атқарып жатқан жұмыстарымыз осы балалар мен осы халықтардың тағдырын ұзақ уақытқа анықтайды. Мен Орталық Азияда адами капиталды дамытуға барынша көп көңіл бөлінгенін қалаймын. Бұл ең маңызды инвестиция.